O Fortuna

(Carmina Burana)

'O Fortuna': Kara Bahtım Kör Talihim

Orta Çağ mistisizmi ve modern müziğin dramatik yükselişi arasında bir köprü kuran O Fortuna, hem tarihsel hem de sanatsal açıdan büyüleyici bir eserdir. Carl Orff'un Carmina Burana kantatının açılış ve kapanış parçası olarak ünlü olan bu eser, aslında çok daha eski köklere sahiptir. 90’lara şahit olanların büyük ölçüde Reha Muhtar’ın Ateş Hattı’ndan hatırlayacağı bu muhteşem eserin kökenine, anlamına ve popüler kültürdeki yerine gelin birlikte bakalım. Ama önce geçmişe bir yolculukla O Fortuna'yı bir hatırlayalım 😀

Carmina Burana

O Fortuna'nın sözleri, 13. yüzyılda yazılmış Carmina Burana[i] (Codex Buranus) adlı bir şiir koleksiyonundan alınmıştır. Bu el yazması, günümüz Almanya’sının Bavyera bölgesindeki Benediktbeuern Manastırı'nda keşfedilmiştir. Latince, Eski Fransızca ve Yüksek Orta Çağ Almancası ile yazılmış olan bu metinler, aşk, içki, şans ve hayatın geçiciliği gibi konuları ele almaktadır.

Çiğdem Dürüşken “Sanatın alegoriyle kefenlendiği bir çağda, insanca başkaldırının şiirdir.” der Carmina Burana için. Talihe isyanın, aşka övgünün ve dünyevi zevklere olan coşkunun ürünü olan bu şiirler Avrupa’da yeni bir dönemin de başlangıcını müjdeler.

Şiirin merkezinde Fortuna yani talih tanrıçası bulunur. Fortuna Latincede “değişim, talih, şans, kader, kötü veya iyi talih”[ii] anlamına gelmektedir. Kökeni Antik Yunan’da Tyche’ye dayandığı düşünülen Fortuna, Boethius'un Felsefenin Tesellisi isimli eserinde yarattığı imajla ile Orta Çağ edebiyatında da varlığını sürdürmüştür. Şansın ve değişkenliğin simgesi olan Fortuna, para, şöhret ve makamın geçici olduğunu hatırlatır. Şans çarkı döndüğünde düşenler yükselebilir, yükselenler ise düşebilirler. Tanrıça, ön görülemez ve kaprislidir, tıpkı talihin kendisi gibi. O Fortuna da ilhamını bu hikâyeden almaktadır

[i] Orijinal el yazmasını görmek için: Bayerische Staatsbibliothek, Carmina Burana, BSB Clm 4660; 13th century (c.1230 CE) f.1r. (online): https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb00085130?page=1 (Son erişim 05.02. 2025).

[ii] Bknz. ‘fortuna’ A Latin Dictionary içinde, ed. Charlton T. Lewis ve Charles Short (Oxford: Clarendon Press, 1958), s. 773.

Görsel: Bayerische Staatsbibliothek, Carmina Burana, BSB Clm 4660; 13th century (c.1230 CE) f.1r. [online] https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb00085130?page=1 [erişim tarihi 05.02.2025].

Carl Orff ve O Fortuna'nın Yeniden Doğuşu

20. yüzyıl bestecisi Carl Orff, 1936'da Carmina Burana kantatını bestelediğinde, açılışı ve kapanışı büyük bir dramatiklikle süsleyen O Fortuna'yı adeta bir müzikal imza hâline getirdi. Orff'un düzenlemesi; güçlü koro partisyonları ve etkileyici orkestra kullanımıyla dinleyiciyi anında sarar. Bu sayede, eserin dramatik etkisi ve unutulmazlığı pekişir. Açılısından son notasına kadar O Fortuna, insanın kaderin elinde bir yaprak gibi savrulduğunu anlatmakla kalmaz bunu dinleyicilere hissettirir de:

“Zalim Felek,

ne boşsun,

dönüp duran teker misali,

hiç belli değil yerin yurdun,

gelip geçici mutluluğun,

bir anda kaybolursun,

sinsi sinsi,

gizli gizli,

başıma bela olursun

Bak oyununa geldim,

hainliğin yüzünden,

çırılçıplak artık sırtım.”[iii]

Orff'un bestesi, Excalibur (1981)[iv] filminden spor etkinliklerine, bilgisayar oyunlarına ve reklamlara kadar geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Şarkının yoğun ve dramatik yapısı, heyecan ve kaos hissi yaratmada ve hissettirmede mükemmel bir araçtır. Belki de bu yüzden birçok kişi O Fortuna'yı duyduğunda savaş meydanında yavaş çekim şövalye misali koştuğu hissine kapılır. Talih çarkının biz faniler için hangi yöne döneceği bilinmez. Ancak O Fortuna’nın büyüleyici ritmiyle bizi duygudan duyguya sürükleyeceği, müzik ve tarihin efsanevi uyumuyla yankılanıp zihinlerimizde silinmez izler bırakacağı kesindir.

[iii] Carmina Burana Şiir, Şarkı ve Başkaldırı, çev. Çiğdem Dürüşken (Alfa Yayınları, 2018), s. 29-30.

[iv] Söz konusu filmin sahneleri ile birlikte dinlemek için: Nederlands Concertkoor (2009, 15 Mart). O Fortuna – Carmina Burana (Video). YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=4vu-t5-YL6Q (Erişim tarihi: 5 Şubat 2025).

Yayım Tarihi: 21.02.2025

Hazırlayan: Sena Özbay Dalkılıç

Page updated

Report abuse